Maczki 2024-12-06

Stacja kolejowa Sosnowiec Maczki.

Współrzędne geograficzne: 50.262N 19.269E. Elewacja 266 m (872,70 ft). Adres: Sosnowiec Maczki ulica Skwerowa.

Maczki to jest obecnie niewielka dzielnica Sosnowca (od 1975 roku), otoczona lasami, która rozwinęła się w wyniku budowy stacji kolejowej Granica. W 2014 roku, populacja dzielnicy wynosiła 1 721 mieszkańców. Dzielnica mieści się nad prawobrzeżną częścią rzeki Biała Przemsza. Dzielnica Maczki leży we wschodniej części miasta Sosnowiec. Przez dzielnicę nie przebiega żadna droga krajowa, a nawet wojewódzka. Dodatkowo, obecne linie kolejowe są wykorzystywane tylko w ruchu towarowym. Chcąc przyjechać do Maczek, trzeba jechać mało uczęszczanymi drogami powiatowymi.

Pierwsza nazwa osady Macki, pochodzi od osiadłej tutaj w XVIII wieku, rodziny Macków. Możliwe że nazwa pochodzi od imienia Maciek. Po 1918 roku, przestaje obowiązywać dotychczasowa nazwa osady. Przejściowo mieszkańcu używają nazwy Uroczysko. Od 1925 roku, obowiązuje nazwa Maczki.

W okolicznych lasach pozyskiwano drewno do budowy, a także wypalano węgiel drzewny, potrzebny w pierwszych hutach. Maczki określane są jako „zielone płuca Sosnowca”. Na początku XIX wieku, zbudowano leśniczówkę przy obecnej ulicy Spacerowa 4. Obecnie Leśnictwo Maczki obejmuje obszar około 1000 hektarów i podlega Nadleśnictwu Siewierz. Obecnie, w dzielnicy Maczki mieszczą się: Przedszkole Miejskie Nr 36, Szkoła Podstawowa Nr 37 imieniem Henryka Sienkiewicza i filia Zespołu Szkół Ogólnokształcących Nr 11 w Sosnowcu. Rzymsko-katolicki kościół parafii, pod wezwaniem Świętych Apostołów Piotra i Pawła, wybudowany został z końcem XIX wieku. Świątynia powstała według projektu inżyniera Artura Goebla w 1892 roku. Kościół powstał z inicjatywy mieszkańców osady, mimo początkowych zakazów carskich. Plebania została wybudowana w okresie 1897–1900. Kaplica rzymsko-katolicka została zbudowana już w 1857 roku. W Starych Maczkach znajduje się cmentarz, założony w 1907 roku. W parku jest ustawiony Pomnik Tadeusza Kościuszki, który początkowo był ustawiony na placu obok kościoła. Natomiast przy dworcu stoi pomnik Powstańców Styczniowych.

Biała Przemsza jest to rzeka biorąca początek na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej, (dokładnie Wyżynie Olkuskiej, obok Wolbromia), na wysokości 376 m nad poziomem morza, ma długość 63,9 km, przepływa przez województwo małopolskie i śląskie. Biała Przemsza i Czarna Przemsza łączą się i tworzą rzekę Przemsza. Rzeka tworzy odnogi, meandry, moczary i stawy. Przepływy i stany wód są bardzo stałe. Rzeka Biała Przemsza jest istotna, bo w czasie rozbioru Rzeczypospolitej Polskiej była rzeką graniczną, pomiędzy zaborem moskiewskim i austro-węgierskim. To w pobliżu był Zakątek Trzech Cesarzy, czyli miejsce gdzie w okresie 1846-1915, zbiegały się granice trzech europejskich mocarstw: Prus (później germani), Austrii (później Austro-Węgier) i Moskali. Zakątek, a przez Polaków nazywany wychodek, tworzyły trzy rzeki: Czarna Przemsza, Biała Przemsza i Przemsza.

Maczki pod nazwą Granica były największą stacją kolejową w XIX wieku, na terenie rozbiorowej Rzeczypospolitej, a nawet w imperium moskali. Dzielnica poprzecinana jest torowiskami kolejowymi, z których część jest likwidowana, a budowane są nowe, stosownie do potrzeb. To także teren funkcjonowania kolei piaskowej. W pobliżu znajdowała się była Kopalnia Piasku Maczki Bór.

Stacja Granica była ostatnią stacją na linii Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej (od 1848 roku), a także odnogi linii Kolei Iwangorodzko-Dąbrowskiej (od 1887 roku). W całości stacja Granica leżała na terenie zaboru moskiewskiego, bo takie było stanowisko moskali. Była to ostatnia stacja przed wjazdem na teren zaboru austriackiego, a dalej także w kierunku germańców, do stacji Mysłowice. Pierwszy pociąg przyjechał na stację Granica w dniu 1 kwietnia 1848 roku. Podróż z Warszawy do stacji Granicy trwała 10 godzin. Uroczyste otwarcie trasy Warszawa – Granica nastąpiło w dniu 13 października 1848 roku, z udziałem ruskiego namiestnika. Już w 1849 roku, stacja obsłużyła ponad 380 000 pasażerów. Byli to głównie fabrykanci, handlowcy, bankowcy, ich rodziny oraz żołnierze (mundurowi).

Dworzec na stacji Granica został zbudowany z dużym rozmachem, bo jak zwykle moskale musieli mieć wszystko pod swoją kontrolą. Dworzec kolejowy w Maczkach zbudowany został w neorenesansowym stylu, według projektu Teofila Schullera, ucznia Henryka Marconiego. Budowa trwała w okresie 1839-1848. W budynku dworca zawsze były gotowe apartamenty dla przyjęcia carskiej rodziny. Na pierwszym piętrze dworcowego gmachu były prywatne pokoje dla samego cara, jego rodziny i gości. Wnętrza tych komnat były wyposażone w bogate meble, marmurowe kominki, a ściany ozdobiono polichromią. Dworzec typu wyspowego został wzniesiony na planie wydłużonego prostokąta i jest złożony z trzech części: skrajnych parterowych i środkowej piętrowej. Później dobudowano jeszcze jedno północne skrzydło. W częściach parterowych południowej i środkowej był bogaty wystrój architektoniczny ścian i sufitów, wśród których wyróżniały się profilowane gzymsy, stiuki, pilastry i kolumny żeliwne. Budynek został wzniesiony z czerwonej cegły i jest częściowo podpiwniczony. Żeliwne kolumny podpierały także zadaszenie peronów wzdłuż dworca, po wschodniej i zachodniej stronie. W budynku były kasy biletowo-bagażowe, poczekalnie-restauracje (oddzielne dla każdej klasy), poczta, telegraf, pomieszczenia służbowe, kantor wymiany walut.

Pamietajmy, że linia Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej, została zbudowana jako kolej normalnotorowa 1435 mm. Chociaż w późniejszym czasie moskale nakazali ją przekuć w rozmiar 1520 mm. Jednak już w czasie wielkiej wojny światowej, prusacy przekuli tory na normalnego rozstawu i tak jest do chwili obecnej.

Komora celna była także pod całkowitą kontrolą moskali. Pamietajmy, że stacja kolejowa Granica, przez 50-lat była największą stacją kolejową w imperium moskiewskim. Komora celna, czyli budynek w którym nakładano i pobierano cła, zgodne z ustaleniami pomiędzy zaborcami. Komora celna została zbudowana w 1848 roku. Od 1918 roku, budynek zmienił przeznaczenie, bo tu już nie było granicy państwowej. W 2013 roku, budynek został rozebrany.

Most kolejowy nad Białą Przemszą był ściśle związany ze stacją kolejową i został zbudowany w 1848 roku. Pełną kontrolę nad mostem mieli moskale. Początkowo przez most przebiegał jeden tor. Ponieważ na moście często dochodziło do zderzeń czołowych pociągów, z powodu nieporozumień, już w odrodzonej Polsce w 1926 roku, zamontowano urządzenia automatycznie zapobiegające zderzeniom pociągów.

Zabudowa stacji składała się z lokomotywowni, wagonowni, magazynów, gazowni, a w 1905 roku, zbudowano elektrownię. Zostały zbudowane także koszary. Żołdacy moskiewscy pilnowali nie tylko stacji kolejowej, ale przede wszystkim mostu kolejowego. Oni także pełnili rolę celników.

Pierwsza wieża wodna została zbudowana w 1847 roku. W tym czasie, urządzono także zasieki na opał. Druga wieża wodna została zbudowana w 1880 roku. Wieża stoi do obecnych czasów. Jest to wieża która w podstawie jest prostokątna, zbudowana z czerwonej cegły. Górny poziom zbiornika jest odeskowany i przykryty dwuspadowym drewnianym dachem. Obok jest budynek pompowni.

Kompleks bloków mieszkalnych dla pracowników Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej został zbudowany pod koniec XIX wieku. Zbudowano osiedle mieszkaniowe dla kolejarzy, pracowników komory celnej, funkcjonariuszy straży granicznej, wojska moskiewskiego i żandarmerii. Wraz z rozwojem stacji zbudowano  hotele, pocztę, szkołę elementarną, klub i bibliotekę.

Kiedy zbudowano dodatkowe bezpośrednie połączenie zaborów germańskiego i moskiewskiego, znaczenie stacji Granica nieco zmalało. Była to linia kolejowa Ząbkowice – Sosnowiec – Katowice, która została uruchomiona w dniu 24 sierpnia 1859 roku. Ale rozwój kolei, jako środka transportu towarów i osób, stale rosło. Stacja Granica była ważnym kierunkiem do Wiednia, Krakowa i Lwowa. 

W 1863 roku, stacja kolejowa w Maczkach, podobnie jak stacja kolejowa Sosnowiec (obecnie Sosnowiec Główny), zostały zdobyte przez powstańców polskich, co w latach niewoli narodowej było ważnym wydarzeniem. Obecnie przy ulicy Krakowska stoi pomnik Powstańców Styczniowych.

We wrześniu 1887 roku, do stacji Granica dotarła szerokotorowa linia Drogi Żelaznej Iwanogrodzko-Dąbrowskiej. Dzięki temu połączeniu całe państwo moskiewskie miało dostęp do Europy Zachodniej, po przeładowaniu towarów na wagony normalnotorowe. W tym czasie, miano przekuć Kolej Warszawsko-Wiedeńską na szeroki tor.

W 1918 roku, stacja Granica składała się z dwóch grup torów. Pierwsza grupa po obu stronach dworca. Druga grupa znajdowała się w pewnym oddaleniu w kierunku zachodnim, pomiędzy osiedlem i stacją filtrów. Tory łączyły się z torami wyrobiska kopalni piasku Maczki Bór. Obecnie w tym miejscu pozostała tylko równia stacyjna, która jest porośnięta samosiejkami.

Po wielkiej wojnie światowej stacja Granica straciła swoje znaczenie, jako punkt graniczny. Wszystkie tory zostały przekute na normalnotorowe. Komora celna stała się zbędna. W 1925 roku, PKP zdecydowało o zmianie nazwy na stacja Maczki.

Budynek komory celnej przekwalifikowano i w 1919 roku, otwarto w nim Gimnazjum Realne, czyli pierwszą szkołę średnią w Maczkach. W 1926 roku, przemianowano szkołę na Prywatne Męskie Gimnazjum Mechaniczne Towarzystwa Szkoły Rzemieślniczo-Przemysłowej, które funkcjonowało do 1939 roku. W 60-latach XX wieku, do budynku dawnej komory celnej powróciła szkoła zawodowa i technikum, o profilu technicznym. Była to także szkoła dla pracujących. Szkoła funkcjonowała do 1980 roku.

W 1935 roku, zakończono remont kapitalny dworca i stacji. W 1949 roku, w budynku dworca ulokowano Kolejowe Zakłady Poligraficzne. W związku z zmianą charakteru dworca w wnętrzu przeprowadzono remont. Założono nowe instalacje wodne, kanalizacyjne i elektryczne. Zbudowano nową centralę telefoniczna.  Przy okazji dworzec pozbawiono wewnętrznego carskiego wystroju. W 60-latach, Kolejowe Zakłady Poligraficzne zostały zamknięte, a ich zadania przejęły inne drukarnie państwowe. W budynku dworca urządzono hotel robotniczy, a także mieszkania dla rodzin pracowników kolejowych.

W 1952 roku, w budynku byłych koszar, rozpoczął działalność Ośrodek Szkolenia Zawodowego PKP, który szkolił maszynistów, dyżurnych ruchu i konduktorów. Ośrodek został zamknięty około 1990 roku. W 2013 roku, budynek został rozebrany.

Mimo upływu blisko 180 lat, stacja Maczki zachowała XIX wieczne budownictwo kolejowe i mieszkaniowe. Dworzec został wpisany do ewidencji zabytków dwukrotnie. W dniu 9 grudnia 1967 roku, pod numerem 807/76 w ewidencji województwa katowickiego, a następnie w dniu 10 listopada 2022 roku, pod numerem A/1075/22 w ewidencji województwa śląskiego.

Do chwili obecnej nie został zrealizowany żaden plan na zagospodarowanie zabytkowego dworca. Był między innymi pomysł utworzenia szkoły wyższej dla 250 studentów. W okresie 2016-2017, rozpoczęto prace remontowe. Dworzec został przykryty nowym dachem. Zlikwidowano zadaszenia przy budynku. Rozpoczęto budowę tunelu dla mieszkańców i pasażerów. Prace doprowadzono do etapu zabezpieczenia dworca przed warunkami atmosferycznymi i wandalami. W otwory okien i drzwi wstawiono płyty typu OSB. Wejścia do tunelu zamurowano. Pozostawiono kładkę nad torami dla mieszkańców, która prowadzi z jednej strony stacji na drugą. Zejścia na perony zostały zagrodzone. W okresie 2013-2014, rozebrano zniszczone budynki przy ulicy Krakowskiej: komory celnej, koszar i służb kolejowych. To w tym rejonie rozpoczęto budowę tunelu, której nie ukończono. Nie zachował się także budynek poczty konnej; ulica Krakowska przy budynku Nr 10.

Stacja Sosnowiec Maczki znajduje się pomiędzy ulicami: Krakowska i Skwerowa. Obecnie (2024 rok) przez stację przebiega pięć torów przelotowych; trzy po stronie wschodniej dworca i dwa po stronie zachodniej dworca. Tory przy dworcu są torami przy jednokrawędziowych peronach. Wszystkie tory są zelektryfikowane, odnowioną trakcją elektryczną. Po wschodniej stronie stacji, przy ulicy Skwerowa 14, do chwili obecnej stoi budynek wachlarzowej lokomotywowni, z pięcioma stanowiskami. Nigdy nie było tu obrotnicy.

Obecnie (2024 rok) trudno jest mówić o peronach na stacji Sosnowiec Maczki, ponieważ nie zatrzymują się tutaj żadne pociągi osobowe, a nawet pociągi dalekobieżne omijają tę stację. Ostatni pociąg dalekobieżny zatrzymał się na stacji Sosnowiec Maczki w 2005 roku. Był to pociąg pospieszny „Stoczniowiec” Nr 43119 relacji Gdynia – Kraków. W 2007 roku, były tylko 3 pary pociągów regionalnych na trasie Jaworzno Szczakowa – Dąbrowa Górnicza Ząbkowice: rano, w południe i wieczorem. W 2008 roku, wstrzymano całkowicie przewozy pasażerskie. W 2016 roku, podjęto nieudaną próbę reaktywowania ruchu osobowego, uruchamiając dwa pociągi „Orlik” (R 34220 i R 43221) relacji Częstochowa – Kraków Płaszów.

Linie kolejowe przebiegające przez stację Sosnowiec Maczki; LK Nr 133 Dąbrowa Górnicza Ząbkowice – Kraków Główny. LK Nr 163 Sosnowiec Kazimierz – Sosnowiec Maczki. LK Nr 665 Sosnowiec Maczki – Euroterminal Sławków. LK Nr 666 Sosnowiec Maczki SMA – Jaworzno Szczakowa. LK Nr 667 Sosnowiec Maczki – Długoszyn.

Opracował Karol Placha Hetman