Sochaczew 2009-08-30

Skansen Kolei Wąskotorowej w Sochaczewie.

Sochaczewska Powiatowa Kolei Wąskotorowa.

Współrzędne geograficzne: 52.217N 20.237E.

Sochaczewska Powiatowa Kolei Wąskotorowa została powołana do istnienia decyzją Sejmiku Powiatu Sochaczewskiego w dniu 15 kwietnia 1919 roku, czyli w chwili odzyskania przez Polskę niepodległości po wielkiej wojnie światowej.

Miasto Sochaczew.

Sochaczew jest Miastem, Gminą i Powiatem w Województwie Mazowieckim. Należy do najstarszych miast na Mazowszu. Położone jest na Równinie Łowicko – Błońskiej w widłach rzek; Bzura, Pisia i Utrata. Leży pomiędzy dużymi kompleksami leśnymi; Puszczą Kampinoską, Puszczą Bolimowską i lasami Młodzieszyna. Jego nazwa pochodzi od narzędzia rolniczego zwanego sochą, czyli poprzednika pługa. Ewentualnie od słowa sochacze, czyli suche gałęzie.

Początkiem grodu była osada targowa istniejąca już w XI wieku, leżąca na skrzyżowaniu szlaków handlowych i komunikacyjnych. Pierwsze wzmianki o Sochaczewie pochodzą z 1138 roku. Wtedy to w klasztorze Benedyktynów (Poświętne) umarł Książę Władca Polski Bolesław Krzywousty i został pochowany w katedrze w Płocku. Następna wzmianka pochodzi z 1221 roku, kiedy to osada miała już gród obwarowany drewno-ziemny i była już siedzibą kasztelańską. Osada pełniła rolę administracyjno-handlową. W XII wieku zbudowano pierwszy kościół farny i kościół oo. Dominikanów, obie budowle konsekrowane były w 1257 roku, przez biskupa Płockiego. W 1286 roku, gród i osada zostały zniszczone w czasie najazdów Litwinów i Rusinów. Murowany zamek powstał w XIV wieku. Rangę Sochaczewa podkreślił książę Siemowit III. W 1377 roku, w zamku sochaczewskim zwołał on zjazd książąt i wielmożów mazowieckich, na którym ustanowiono zbiór praw zwany Statutami Mazowieckimi lub Sochaczewskimi. Od XIV wieku, Sochaczew występuje jako stolica ziemi sochaczewskiej.

W 1323 roku, Sochaczew uzyskał prawa miejskie. Lokacja nastąpiła na prawie chełmińskim. W 1410 roku, przeszły przez Sochaczew Wojska Polskie, pod wodzą Króla Władysława Jagiełły, w drodze pod Grunwald.

Śmierć ostatniego z linii panujących tutaj Piastów, Siemowita VII spowodowała wcielenie miasta i ziem do Korony w dniu 4.02.1476 roku, przez Króla Kazimierza Jagiellończyka. Miasto otrzymało nowe prawa; handlu i organizowania jarmarków. W mieście były 22 bractwa cechowe. W 1476 roku, działał na rzece Bzurze królewski młyn posiadający 6 kół wodnych. W 1478 roku, zakończono budowę kościoła parafialnego św. Wawrzyńca i św. Marii Magdaleny na Poświętnem, a w 1487 roku, drewnianego budynku szpitala i kościoła św. Ducha założonego w 1457 roku.

Pomimo pomyślnego rozwoju miasta w XV i XVI wieku, następowały uciążliwe kataklizmy, w postaci pożarów i epidemii. Jednym z pierwszych odnotowanych był pożar w 1461 roku, kiedy to spłonęła większość miasta. Później kolejno były pożary w: 1506r., 1539r., 1590r. (całe miasto), 1618r. (połowa miasta) oraz w 1644 roku.

W rejestrze poborowym z 1563 roku, wymieniono 17 kupców i kramarzy, 211 rzemieślników 13 specjalności (60 piekarzy, 39 szewców, 20 kuśnierzy, 18 krawców, 24 sukienników). Sochaczew był wtedy znanym ośrodkiem produkcji sukna. Przez drewniany most na Bzurze, na trasie do Wyszogrodu i Płocka, w 1564 roku, przejechało 1 900 koni kupieckich. W 1570 roku, w Sochaczewie były trzy murowane budynki – 2 kościoły i jedna kamienica. Łącznie w mieście były 394 domy w tym 336 mieszczańskich, 58 kościelnych, szlacheckich i starościńskich. Szacuje się że Sochaczew miał wtedy 3 000 mieszkańców i był otoczony drewnianym wysokim parkanem.

Dobra passa miasta skończyła się w lipcu 1590 roku, wybuchem wielkiego pożaru, który strawił 129 domów z 329. W 1609 roku, zbudowano drewniany klasztor ss. Dominikanek. W 1618 roku, kolejny wielki pożar strawił połowę pozostałych domów, kościół parafialny, kościół i klasztor Dominikanów. W 1630 roku, w mieście było tylko 110 domów. W 1644 roku, wybuch kolejny pożar i ponownie spłonął kościół i klasztor Dominikanów.

Do dalszego upadku miasta przyczynili się Szwedzi, zajmując Sochaczew w dniu 5.09.1655 roku. Zamek i miasto zostały spalone i zburzone, a ludność wymordowana. W 1674 roku, było zaledwie 155 mieszkańców. Podobnie Szwedzi postąpili z miastem w 1661 roku, kiedy zamieszkałych było tylko 13 domów.

Druga połowa XVII wieku, jak i początek XVIII wieku, nie były zbyt szczęśliwym okresem dla całej Rzeczypospolitej Polski. Epidemie chorób i III wojna północna, w której Polska de facto nie brała udziału, ostatecznie wykrwawiły naród i zniszczyły gospodarkę kraju.

Ożywienia na ziemiach Polskich rozpoczęło się w połowie XVIII wieku. W Sochaczewie zaakcentowano ten fakt poprzez fundację budowli kościelnych. W latach 1748-1755, zbudowano klasztor i kościół ss. Dominikanek. Natomiast w latach 1760-1784, kościół oo. Dominikanów został przebudowany w stylu barokowym i postawiono murowany klasztor. Zrujnowany zamek mieścił archiwa sądu grodzkiego. Ulice miasta nie posiadały bruku. Tylko ul. Wodna i częściowo rynek były brukowane. W mieście nie było apteki ani szkoły. Chłopców uczyli księża i organiści. Burmistrz miasta nie umiał czytać i pisać.

Niestety, II połowa XVIII wieku, była również schyłkiem państwowości Rzeczypospolitej Polski, których źródła znajdziemy w wojnach północnych. W 1769 roku, miejscowa szlachta przystąpiła do Konfederacji Barskiej. W 1793 roku, dwaj zaborcy porozumieli się co do przeprowadzenia II rozbioru Polski. W wyniku postanowień traktatu, granica Królestwa Pruskiego oparła się na rzecze Bzura. Pomimo tego że Sochaczew oficjalnie nadal był miastem Rzeczypospolitej Polskiej, wojska pruskie wkroczyły do miasta zyskując przyczółek, jak się okazało przydatny dla nich podczas Insurekcji Kościuszkowskiej. Czyli praktycznie od 1793 roku, Sochaczew był pod zaborem pruskim-niemieckim, którzy to zaborcy złamali nawet własny traktat. Zaborcy zrobili spis zagrabionego majątku; 1 152 mieszkańców, 148 budynków mieszkalnych, 5 studni, 16 włók pól uprawnych. Na dodatek 8.04.1793 roku, spłoną kościół parafialny, który został podpalony przez prusaków.

Dzięki wojnie Napoleona, w 1807 roku, Sochaczew znalazł się w granicach Księstwa Warszawskiego. W 1815 roku, na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego, miasto znalazło się ponownie pod okupacją, tym razem cara ruskiego. W dniu 16.01.1817 roku, utworzono obwód sochaczewski z siedzibą w Łowiczu. W latach 1819-1823 wybrukowano rynek i kilka ulic (w mieście było ich tylko dziewięć), wybudowano rzeźnię i murowany budynek łaźni. W tym czasie, zaborca dokonał kasaty klasztoru ss. Dominikanek. W budynkach poklasztornych umieszczono lazaret, sztab wojskowy, szwalnie i magazyn. I tak Sochaczew stał się miastem garnizonowym.

W kolejnych latach, zbudowano nowe szersze ulice, budynek poczty, ratusz, halę targową (1833 rok), nowe rogatki miejskie, nowy most na Bzurze. Władze nakazały budowę domów mieszkalnych tylko murowanych. W 1828 roku, ludność miast wzrosła do 3 237 osób.

W dniu 11.06.1867 roku, zaborca przeprowadził kasatę klasztoru oo. Dominikanów. Odtąd kościół pełnił rolę kościoła parafialnego, a klasztor zmieniono na plebanię. Na początku 70-lat XIX wieku, brakowało zakładów przemysłowych w mieście. Sochaczew mógł się pochwalić jedynie kilkoma zakładami (zatrudniającymi kilkanaście osób), istniały tu mianowicie: 2 małe garbarnie, 2 olejarnie, fabryka octu, 3 młyny. W dniu 9.07.1880 roku, utworzono Ochotniczą Straż Ogniową w Sochaczewie (jedna z pierwszych w zaborze). W tamtym czasie na 244 domy mieszkalne tylko 75 było murowanych. W 1888 roku, mieszkało 6 794 osoby.

Kolej do Sochaczewa doprowadzono stosunkowo późno, bo z początkiem XX wieku. Było to wynikiem zacofania gospodarczego moskiewskiego zaborcy. W okresie 1900 – 1902 wybudowano szerokotorową linię Kolei Warszawsko-Kaliskiej pod zarządem Towarzystwa Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej z Warszawy Kaliskiej przez Sochaczew, Łowicz, Łódź Kaliską, Sieradz do Kalisza. Wyprzedzając chronologię: W 1914 roku, na polecenie prusaków, przebudowano rozstaw torów na normalnotorowy, dla prowadzenia dalszej wojny. W 1916 roku, dobudowano drugi tor. W 1959 roku, zelektryfikowano odcinek Błonie – Sochaczew. W 1961 roku, zelektryfikowano następny odcinek do Kutna.

Ożywienie gospodarcze Sochaczewa przyszło z początkiem XX wieku. Powstało Towarzystwo Pożyczkowo-Oszczędnościowe (dzisiejszy Bank Spółdzielczy). Założono mleczarnie, która swoje wyroby sprzedawała w Warszawie. Oddano do użytku nowy szpital. Duża podaż siły roboczej i kolej przyciągnęła kolejnych inwestorów. W pobliżu Sochaczewa wybudowano dużą fabrykę sztucznego jedwabiu. Powstała fabryka kafli. Uruchomiono inne mniejsze zakłady. W 1908 roku, miasto liczyło 9 567 mieszkańców.

Pierwsza wojna światowa przyniosła miastu kataklizm. W dniu 3.10.1914 roku, rozegrała się bitwa o Sochaczew. Miasto ponownie zajęły wojska niemieckie i spalili je. Wysadzili w powietrze; wieżę ciśnień (wieża wodna), dworzec kolejowy, tory. Przez rok na linii Bzury trwał front moskiewsko-niemiecki, niszczący co pozostało. Sochaczew i Kalisz były najbardziej zniszczonymi Polskimi miastami.

W 1918 roku, Rzeczypospolita Polska wróciła na mapę Europy. W Sochaczewie Polacy rozbroili resztki oddziałów niemieckich. Powołano do życia Polską administrację. W 1919 roku, zdecydowano o budowę kolei wąskotorowej w powiecie, o czym poniżej. W okresie międzywojennym przystąpiono do rozbudowy przemysłu na terenie miasta i okolic. Zbudowano fabrykę przędzy i jedwabiu w Chodakowie, fabrykę prochu bezdymnego w Boryszewie. Powstało też wiele obiektów komunalnych. Wzniesiono szkoły podstawowe, gimnazjum, szpital, stadion. W 1931 roku, miasto liczyło 10 797 mieszkańców, a w 1939 roku, liczyło 13 500 mieszkańców.

Druga wojna światowa zastała Sochaczew jako miejsce słynnej bitwy nad Bzurą, która trwała w dniach 9-22.09.1939 roku. Była to największa bitwa obronna Polski przeciwko armii niemieckiej, w 1939 roku. Już z początkiem 1940 roku, okupanci urządzili w mieście getto żydowskie. Od pierwszych dni okupacji niemieckiej w Sochaczewie organizowany był ruch oporu. Szczególną aktywność przejawia Armia Krajowa. W 1944 roku, okupanci niemieccy umocnili teren w okolicy, szykując się do odparcia armii sowieckiej. W samym Sochaczewie i w okolicy zbudowano około 12 różnego typu bunkrów. W dniu 17.01.1945 roku, do Sochaczewa wkroczyła armia sowiecka.

W latach 1975-1998, miasto administracyjnie należało do Województwa Skierniewickiego. W 1977 roku, do miasta administracyjne został przyłączony Chodaków. W 1979 roku, powstała komunikacja miejska z 6 liniami autobusowymi.

W 2007 roku, miasto liczyło 37 910 mieszkańców. W mieście jest stosunkowo liczny przemysł; owocowo-warzywny, chemiczny – Boryszew ERG S.A., Uponor Polska Sp. z o.o., Chodakowskie Zakłady Włókien Chemicznych Chemitex, spożywczy – Mars Polska, produkcja ceramiki budowlanej: PCB Plecewice, przemysł kosmetyczny – Verona Products Professional i inne drobniejsze. Sochaczew jest ważnym węzłem drogowym i kolejowym. Sochaczew ma własną komunikację miejską z 12 liniami autobusowymi – Zakład Komunikacji Miejskiej.

Sochaczewska Powiatowa Kolej Wąskotorowa.

Decyzja o budowie kolejki wąskotorowej zapadła w związku z planami odbudowy Sochaczew po wielkiej wojnie światowej. Wybrano rozstaw szyn 750 mm. Pierwotnie kolej miała nazwę Powiatowa Kolej Sochaczewska, następnie Sochaczewska Kolej Dojazdowa (od 1930 roku), a obecnie Sochaczewska Kolej Muzealna (turystyczna).

Stacja Sochaczew Wąskotorowy nosiła kolejno nazwy: Sochaczew Szosa (od 1923 roku), Szosa Warszawska (od 1924 roku), Sochaczew Miasto (od 1928 roku), Sochaczew Wąskotorowy (od 1948 roku), Sochaczew Miasto (ponownie od 1951 roku), Sochaczew Muzeum (od 1986 roku).

Materiał dla budowy kolei pozyskano ze zdemontowanych pruskich kolei wąskotorowych polowych, które były wykorzystywane podczas wielkiej wony światowej. Początkowo planowano trakcję konną, ale udało się kupić dwa parowozy i kilka wagonów.

Pierwsze pociągi uruchomiono w 1921 roku. W dniu 18 września 2022 roku, oficjalnie uruchomiono pociągi pasażerskie na odcinku Sochaczew – Tułowice. W 1923 roku linię przedłużono do miejscowości Piaski Królewskie, a w 1924 roku, zbudowano odgałęzienie do Wyszogrodu. Łącznie zbudowano 33 km szlaku kolejowego. Na trasie funkcjonowało 14 stacji i przystanków. Główną stacją był Sochaczew Wąskotorowy, a obecnie Sochaczew Muzeum. Kolej służyła do transportu drewna, płodów rolnych i pasażerów. W miejscowości Piaski Królewskie był tartak napędzany lokomobilą. Drewno wciąż było najważniejszym materiałem budowlanym. Przemysłowy wywóz drewna z Puszczy Kampinowskiej zakończono w 1961 roku, kiedy puszcza stała się Parkiem Narodowym. Kolej obsługiwała także zakłady w Chodakowie. Z Wyszogrodu transportowano żwir rzeczny.

Już w 20-latach, w niedziele uruchamiano pociągi turystyczne, które cieszyły się dużą popularnością. Modernizacja linii była prowadzona aż do 1939 roku, czyli napaści niemców na Polskę. Wiele elementów infrastruktury z drewnianych przebudowywano z użyciem cegieł i betonu. W Sochaczewie była murowana lokomotywownia, zbiornik wodny, skład opału, dwa perony, układ torowy trójkątny dla obracania lokomotyw (nie było obrotnicy). Była bocznica do stacji normalnotorowej. Wybuch drugiej wojny światowej przekreślił dalsze plany rozbudowy Sochaczewskiej Kolei.

Po wojnie stan Sochaczewskiej Kolei był bardzo zły. Tabor był mocno wyeksploatowany. Rozpoczęte inwestycje nie były ukończone, a istniejące tory wymagały remontu. Armia moskiewska ograbiła kolej z maszyn, urządzeń, węgla, smarów i olejów. Kolej nadal należała do Powiatu, ale już w 1949 został podporządkowana całkowicie pod zarząd Ministerstwa Komunikacji oraz Polskich Kolei Państwowych, otrzymując nazwę: Sochaczewska Kolej Dojazdowa. W 1948 roku, przywrócono ruch do Wyszogrodu. W 50-latach wymieniono wszystkie podkłady i zużyte szyny. W 1949 roku, ze stacji Sochaczew zbudowano normalnotorową linię do Chodakowa. Sochaczewska Kolei straciła ważnego klienta. W 70-latach zbudowano szlak 2 km od stacji Chodaków do Placewic. Z uwagi na szczupłość miejsca tory wąskie zostały zaplecione z torami normalnymi.

W 70-latach XX wieku, w Polsce koleje zaczęto stopniowo likwidować. Było to związane z modernizacją sieci drogowej i nastawieniem się na kolej normalnotorową. Regularne przewozy wstrzymano w Sochaczewie w dniu 30 listopada 1984 roku. Ostatni pociąg odjechał o godzinie 15:35, dlatego na stacji Sochaczew Muzeum wszystkie zegary pokazują tę właśnie godzinę. Na szczęście wszystkie tory nie zostały rozebrane.

W 6 września 1986 roku, otwarto Muzeum Kolei Wąskotorowej w Sochaczewie, które stało się popularne wśród mieszkańców Warszawy z uwagi nie niewielką odległość od stolicy. Muzeum organizacyjnie podlegało Muzeum Kolejowemu w Warszawie. Obecnie muzeum jest oddziałem Stacji Muzeum (dawniej Muzeum Kolejnictwa w Warszawie).

Placówka zgromadziła największy zbiór taboru wąskotorowego na świecie. W skansenie znajdują się ponad 210 jednostki taboru wąskotorowego. W salach wystawowych można obejrzeć kolekcje muzealne i dokumenty o funkcjonowaniu kolei wąskotorowych w Polsce.

W okresie wakacyjnym muzeum organizuje pociągi turystyczne na trasie Sochaczew – Wilcze Tułowskie, o długości 18 km. Pozostałe szlaki są aktualnie nieprzejezdne i częściowo rozebrane. Skład zestawiony jest z zabytkowych wagonów i prowadzony jest parowozem Px29-1704 lub spalinowozem Lxd2-342 albo wagonami motorowymi MBd1.

Adres Sochaczew ul. Towarowa 7, 96-500 Sochaczew. Adres muzeum: 96-500 Sochaczew, ul. Licealna 18.

Opracował Karol Placha Hetman