Zielona Góra 2022-06-08

W tym rozdziale opisaliśmy historię fabryki Beuchelt u. Co., która funkcjonowała od 1876 roku do 1945 roku, oraz fabryka Zastal, która funkcjonowała od 1945 roku do 1993 roku.

Beuchelt u. Co.

Beuchelt u. Co. Grünberg in Schlesien Brückenbau – Stahlbau – Waggonbau – Tiefbau. (Beuchelt and Co. Grünberg na Śląsku Budowa mostów – konstrukcje stalowe – konstrukcje wagonów – inżynieria lądowa).

Zanim w Zielonej Górze powstała firma Beuchelt & Co, w tym miejscu funkcjonowała filia Dolnośląskich Zakładów Budowy Maszyn (Niederschleisischen Maschinenbau AG, vormals Conrad Schiedt) ze Zgorzelca. Zakład produkował narzędzia i maszyny rolnicze, ale utracił płynność finasową i został wystawiony na sprzedaż.

W dniu 1 grudnia 1876 roku, inżynierowie Georg Beuchelt (1852 – 1913) i Albert Ribbeck (1847 – 1930), kupili upadły zakład. Byli oni młodymi inżynierami, po technicznej szkole w Dreźnie. Zakład nazwali Fabrik für Brückenbau und Eisen Construktionen Beuchelt & Co. (Fabryka Mostów, Konstrukcji Stalowych i Wagonów Beuchelt).

Koszt zakupu fabryki wynosił 120 000 marek germańskich, z czego połowa kwoty to była hipoteka. Nowa firma zadłużenie spłaciła w ciągu jednego roku. Początkowo załoga liczyła około 10 osób. Było 6 robotników fizycznych, jeden majster (brygadzista), praktykant i pomoc biurowa. Z końcem 1877 roku, firma zatrudniała już 80 pracowników. W 1885 roku, powstała zakładowa kasa chorych, a w 1894 roku, założono zakładową straż pożarną oraz inspekcję pracy.

W 1888 roku, odszedł z firmy wspólnik inżyniera Georga Beuchelta, inżynier Alfred Ribbeck, który sprzedał swoje udziały i założył własną cementownię. Inżynier Georg Beuchelt na terenie fabryki zbudował dla siebie dom, który stoi do chwili obecnej (2022 rok). W sierpniu 1913 roku, zmarł inżynier Georg Beuchelt. Firma stała się własnością jego siostry Liddy. Funkcję dyrektora objął inżynier Paul Henke. Pełnił on swoją funkcję do śmierci w 1928 roku.

W 1890 roku, firma dokupiła kolejne przyległe działki i w te sposób obszar zakładu powiększył się aż czterokrotnie. W 1892 roku, w fabryce założono instalację elektryczną prądu stałego, którą wykorzystano między innymi do oświetlenia. Na terenie zakładu była instalacja gazowa. W 1900 roku, firma zatrudniała już około 1 000 pracowników. W 1902 roku, była już łaźnia dla pracowników, szatnie i bufet.

Od początku, firma Beuchelt u. Co trafiła na dobrą koniunkturę i na bogate zamówienia dla wojska. Początkowo zakład przyjmował zlecenia, jako podwykonawca, od innych firm budujących twierdze w Grudziądzu, Poznaniu, Toruniu i Królewcu. Rozpoczęto od produkcji wyrobów stalowych: kraty, bram, okiennice, podstaw do armat, mosty zwodzone, klatki. W pierwszej dekadzie działalności firmy pojawiły się zamówienia na stalowe konstrukcje dachów, mosty drogowe i kolejowe, obrotnice kolejowe, zwrotnice kolejowe, zbiorniki wodne, windy osobowe i towarowe, wiadukty kolejowe. Prawdopodobnie pierwszy wiadukt kolejowy został zbudowany w Sudetach w Głuszycy.

Wkrótce firma Beuchelt u. Co, zdobyła kolejne zamówienie na stalowe konstrukcje mostów, zadaszeń peronów kolejowych, hal sportowych i targowych. Rozpoczęto także produkcję wagonów kolejowych towarowych i osobowych, a w późniejszym okresie zamówienia na lekkie lokomotywy parowe. Zakład miał własne biuro projektowo – konstrukcyjne.

Firma Beuchelt u. Co miała udział w budowie hali dworcowej we Wrocławiu – Wrocław Główny. Firma zbudowała zadaszenie nad peronem na stacji Berlin ZOO. Firma uczestniczyła w budowie linii kolejowej Bagdad (Irak) – Damaszek (Syria).

Mosty były ważnymi konstrukcjami zbudowanymi przez firmę z Zielonej Góry. Zbudowano na przykład most kolejowy nad Wartą w Gorzowie Wielkopolskim, oraz wiele mostów na Odrze: Cigacicach, Krośnie Odrzańskim, Głogowie, Nowej Soli. Fabryka Beuchelt & Co zbudowała w okresie 1876 – 1926, łącznie 43 mosty na Odrze oraz 94 innych mostów. Do dziś (2022 rok) mosty te stoją we Wrocławiu, Poznaniu, Gorzowie Wielkopolskim, Frankfurcie, Berlinie i wielu innych germańskich miastach. Do ciekawych konstrukcji z tego okresu należy wymienić różnego rodzaje mosty ruchome na przykład: Most Niski w Elblągu, Most Zielony w Gdańsku. Jeszcze w XIX wieku dostarczono dwa mosty do Japonii. Najbardziej prestiżowym przedsięwzięciem była budowa Mostu Cesarskiego we Wrocławiu, który obecnie nosi nazwę „Most Grunwaldzki”. Budowano mosty na Bałkanach i w Turcji. Mosty te były konieczne dla rozwoju idei pociągu Orient – Express.

W 1895 roku, w firmie powstała komórka budowy konstrukcji stalowych podwodnych. Chodziło o opracowanie takich filarów mostów, które byłyby tańsze i szybsze do wykonaia, niż filary betonowe i kamienne.

Firma miała też wkład w budowę berlińskiego metra. Wybudowano wiadukty, konstrukcje stacji i podziemne przejazdy.

Firma Beuchelt u. Co, miała swój haniebny udział w ludobójstwie. W czasie drugiej wojny światowej firma wybudowała kilkanaście hal i innych konstrukcji w obozie koncentracyjnym w Auschwitz, a zwłaszcza komory gazowe. Zleceniodawcą był koncern I. G. Farbenindustrie.

W 1886 roku, w fabryce utworzono wydział budowy wagonów. Wagony towarowe rozpoczęto budować w 1886 roku. Szybko firma stała się największych producentów wagonów. W asortymencie były specjalistyczne wagony do przewozu drewna, cystern, wagony pocztowe, chłodnie, wagony do przewozu żywego drobiu i żywej nierogacizny, duże wagony do przewozu transformatorów, wagony z dźwigami i inne. Wagony te trafiały nie tylko do germanii, ale także do Rosji, Turcji, Włoch, Austrii, Brazylii i innych państw świata. Pierwszy wagon osobowy zbudowano w 1889 roku. Zakład jako pierwszy w germanii wyprodukował wagon osobowy typu Pullman. W okresie 1886 – 1939, fabryka wyprodukowała około 25 000 wagonów towarowych i osobowych.

W 1911 roku, firma Beuchelt u. Co, była jedynym dostawcą taboru dla Kolejki Szprotawskiej. Na początku dostarczono cztery parowozy, 20 wagonów towarowych i 6 wagonów osobowych.

Fabryka Beuchelt u. Co, produkowała także lokomotywy parowe, nieduże, typu tendrzak, które były eksploatowane na liniach lokalnych. Zapas wody i węgla wystarczał na pokonanie odcinków do 60 km.

W 20-latach XX wieku, firma rozpoczęła produkcję kolejowych wagonów silnikowych, a także elektryczne tramwaje oraz kleinbahn. Kleinbahn to elektryczny zestaw trakcyjny, jeden wagon silnikowy i jeden lub dwa wagony doczepiane. Firma miała odbiorców nie tylko na terenie germanii ale również poza granicami w: Austrii, Danii, Brazylii.

W 1924 roku, w firmie Beuchelt u. Co, utworzono dział budowy samochodów. Zajmował się on produkcją i montażem karoserii i podwozi. Produkowano zwłaszcza autobusy dla firm Büssing, MAN, Mercedes. We współpracy z firmą Sablatning produkowano samochody osobowe w latach 1925 – 1926. W 30-latach XX wieku, firma ponownie podjęła się produkcji autobusów, pod markami Mercedes, MAN. Autobusy te kursowały między innymi w Zielonej Górze. Rosnąca konkurencja spowodowała porzucenie produkcji samochodów i autobusów. Jednak w 1938 roku, firma podjęła się produkcji ciężarówek dla wojska. Z czasem zaczęto produkować wojskowe specjalistyczne ciężarówki o różnorodnym przeznaczeniu.

W trakcie wielkiej wojny światowej i drugiej wojny światowej fabryka pracowała na potrzeby wojenne. Budowano elementy pociągów pancernych i całe pociągi pancerne, elementy łodzi podwodnych i ich kadłuby, lawety do armat i innych broni palnych, pojazdy wojskowe w tym gąsienicowe, elementy samolotów bojowych i inne. Firma brała udział w budowie łodzi podwodnych w programie VIIC 42. Firma posiadała stocznię w Głogowie. W 1914 roku, około 700 pracowników powołano do wojska i wysłano na front. Około 110 z nich zginęło na różnych frontach wojennych. W 1915 roku, zatrudniono dodatkowo 170 kobiet i 150 jeńców z filii obozu w Żaganiu, który założono koło Zielonej Góry. Osoby te zwolniono po wojnie w styczniu 1919 roku.

Po wielkiej wojnie światowej, sytuacja zakładu była dobra, bo na tej wojnie firma się wzbogaciła. Powojenna dobra koniunktura spowodowała, że fabryka dalej się rozwijała. W 1925 roku, firma zatrudniała około 1 500 pracowników. Zbudowano kolejne hale produkcyjne.

Problemy w firmie Beuchelt u. Co, pojawiły się od 1927 roku, kiedy rozpoczął się światowy kryzys. W germanii była duża wewnętrzna konkurencja. Firma utraciła zagraniczne rynki zbytu. W dodatku był utrudniony dostęp do surowców. W 1929 roku, doszło do zwolnień pracowników na dużą skalę. Posiadane zamówienia pozwalały na zatrudnienie około 700 pracowników. Poprawa koniunktury dla firmy nadeszła dopiero w 1935 roku. Było to związane z dojściem Hitlera do władzy i rozpoczęciem zbrojeń na wielką skalę. W 1938 roku, firma zatrudniała już 2 000 pracowników.

W 1939 roku, głupi germańcy rozpoczęli kolejną wojnę światową. W tym czasie, z zakładu do wojska powołano około 500 pracowników. I ponownie, z obozu jenieckiego powołano do pracy przymusowej około 200 jeńców, głównie Polaków. W okresie 1943 – 1945, przez zakład przewinęło się około 800 jeńców wojennych. Oficjalnie, w styczniu 1945 roku, zakład zatrudniał 2 200 pracowników.

W efekcie drugiej wojny światowej germańcy ponieśli duże straty. Utracili spore tereny na korzyść Polski, bo tak zdecydował bandyta Stalin.

Zastal.

Zakład w Zielonej Górze został przejety przez polską administrację. Powołano do funkcjonowania przedsiębiorstwo pod nazwą Zaodrzańskie Zakłady Przemysłu Metalowego Zastal, które funkcjonowało jako przedsiębiorstwo państwowe. W okresie 1947 – 1948, fabryka miała nazwę Fabryka Wagonów i Konstrukcji Stalowych Wagmo. W okresie 1948 – 1950, fabryka miała nazwę Zaodrzańskie Zakłady Konstrukcji Stalowych Wagmo, a od 1950 roku, firma była znana jako ZZPM Zastal. W 1952 roku, zakłady Zastal otrzymały nazwę: Zaodrzańskie Zakłady Przemysłu Metalowego imieniem Marcelego Nowotki w Zielonej Górze.

Marceli Nowotko, a właściwie Marceli Nowotka, (1893 – 1942), komunista. Od 1916 roku, był członkiem Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy. W okresie 1918 – 1938, był członkiem Komunistycznej Partii Polski. Był więziony w okresie 1936 – 1939, za działalność przeciw Narodowi Polskiemu. W 1941 roku, przebywał w Moskwie, gdzie po przeszkoleniu przez komunistów został przerzucony do Polski. W 1942 roku, był założycielem i pierwszym sekretarz Polskiej Partii Robotniczej. Został zastrzelony przez nieznanych sprawców.

Profil produkcji fabryki w Zielonej Górze się nie zmienił. Rozpoczęto od produkcji stalowych przęseł mostów kolejowych, aby uzupełnić braki w infrastrukturze po drugiej wojnie światowej.

Jednak głównym działem produkcji fabryki Zastal były wagony towarowe. Asortyment produkowanych w Zastalu wagonów był bardzo duży. W 1949 roku, w Zastalu rozpoczęto produkcję wagonów krytych typu 53W dla CCCP.

Zastal 1L (31W) to wagon chłodnia, gdzie czynnikiem chłodzącym jest sztuczny lód. Wagon służy do przewozu produktów żywnościowych. Wagony Zastal 1L (31W) produkowano w okresie 1947 – 1949, dla PKP. Konstrukcja wagonu oparta jest na wagonie E-1, który był produkowany w 20/30-latach w Polsce dla PKP. Konstrukcja pudła i ostoi wagonu chłodni typu 1L jest spawana. Zewnętrzne pokrycie wykonano z pionowo umocowanych desek, oszalowanie drewniane pokryte jest ocynkowaną blachą. Izolację termiczną stanowią płyty korkowe. Dwuskrzydłowe drzwi mają wymiary 1,11 m x 1,81 m. Otwory do ładowania lodu umieszczono w dachu. Na ścianach szczytowych umieszczono drabinki, natomiast na dachu osłonę przeciwsłoneczną.

W 1953 roku, rozpoczęto produkcje cystern typu 20R i 29R, przeznaczonych do przewozu produktów naftowych.

Najwięcej produkowano węglarek czteroosiowych typu 401W i kolejne: 408W, 409W, 412W. Do 1988 roku, zbudowano 54 000 egzemplarzy węglarek.

Zastal 401Wb/d to typowe węgarki o ładowności 60 000 kg i długości ponad 14,00 m. Węglarka ma dwie pary drzwi. Prędkość biegu wagonu do 100 km/h. Wagony te produkowano w okresie 1970 – 1975. Zastal 401Wk to jest typowa węglarka, wsparta na dwóch dwuosiowych wózkach. Węglarka ma tylko jedną parę drzwi. Wagony te produkowano w okresie 1975 – 1977. Wagon ma całkowitą długość 14,04 m, a burty są wysokie na 2,00 m. ładowność 60 000 kg.

Należy wymienić wagony typu 222 oraz 438V. Wagon typu 438/N to jest wagon węglarka, odkryty, z wysokimi burtami, ustawiony na dwóch dwuosiowych wózkach.

W 1953 roku, rozpoczęto wielkoseryjną produkcję cystern do przewozu produktów naftowych, z przeznaczeniem na eksport do CCCP i Jugosławii oraz dla Polskich Kolei Państwowych.

W 1957 roku, nastąpiła znaczna zmiana profilu produkcji. Postanowiono zakończyć produkcję mostów. W 1959 roku, Zastal zaprzestał produkcji konstrukcji stalowych i klatek górniczych. Od tej pory jego specjalizacją były przede wszystkim wagony odkryte towarowe, a poza nimi wykonywał cysterny, wagony specjalne, wózki.

Lokomotywy spalinowe małej mocy. Polski przemysł zniszczony w wyniku działań wojennych, a tuż po wojnie także rozkradziony przez sowietów, potrzebował niewielkich lokomotyw manewrowych dla przemysłu i dla PKP, zarówno na tory normalne jak i dla kolei wąskotorowych. Zastal podjął współpracę z fabryką FabLok, aby podjął się produkcji lokomotyw małej mocy. Wśród lokomotyw spalinowych produkowanych w Zastalu wymienić należy lokomotywę Ls150 oznaczaną w PKP jako SM03. Produkcja seryjna lokomotyw Ls150 ruszyła w 1964 roku. W 1968 roku, kombinat Zastal rozpoczął produkcję zmodernizowanej wersji Ls150. Nową lokomotywę oznaczono jako Ls180 lub 409Da. W PKP lokomotywa otrzymała oznaczenie SM04. Maszyny te wyposażono w silnik spalinowy Henschela, który miał większą moc. Ostatnią produkowaną w Zastalu lokomotywą, która znalazła zastosowanie tylko w przemyśle, była lokomotywa oznaczona symbolem 410D. Była także produkcja małych lokomotyw spalinowych Ls60. Produkcję lokomotyw zakończono w 1979 roku, z uwagi na kolejne, duże zamówienia na wagony dla CCCP. Dla CCCP produkowano głównie węglarki, czteroosiowe. Łącznie w Zielonej Górze zbudowano 1 342 lokomotyw spalinowych. Wśród nich były lokomotywy wąskotorowe, na tor 785 mm i 1 000 mm. Trzeba dodać, że Zastal zbudował serię węglarek i cystern na wąski tor.

Od 1968 roku, zakład Zastal posiadał filie w Braniewie i Smogórach (powiat Sulęcin). W Smogórach produkowano burty i kłonice. W Braniewie funkcjonował zakład zamiany wózków z normalno-torowych, na szerokotorowe, które trafiały do CCCP. Produkcja wagonów towarowych systematycznie wzrastała. W 1987 roku, wyprodukowano już 3 920 wagonów.

Od 1968 roku, Zastal produkował sześcioosiowe, szerokotorowe węglarki typu 601W, dla CCCP. Budowano wagony kryte typu 14W, 201K, 208Kf, 208Kg. Były wagony specjalne 201S do przewozu trzody chlewnej i typu 208S do przewozu warzyw i owoców. Były wagony samowyładowcze typu 411V systemu hopper oraz typu 418V systemu dumpcar i kolejne. Dla CCCP budowano wagony samowyładowcze typu 902V systemu hopper, typu 904V systemu dumpcar. Były wagony platformy typu 210Z.

W firmie Zastal, w okresie 1979 – 1990, produkowano wagony 208Kf (Gbs) dwuosiowe, kryte, przeznaczone do przewozu drobnicy, ładunków sztukowych lub ładunków sypkich luzem. Wagon zabiera 25 000 kg ładunku.

Produkowano wagony samowyładowcze „dumpcar” typu 904V oraz typu 418V. Jeszcze w 1990 roku, firma zbudowała 1 446 egzemplarzy wagonów 904V i 103 egzemplarzy wagonów 418V. Produkowano także odkryte wagony specjalnej budowy typu 414W dwuosiowe, samowyładowcze „talbot”. Wszystkie te wagony doskonale nadają się do przewozu kruszywa i węgla.

Zastal 418V to współczesny wagon samowyładowczy polskiej produkcji o pojemności do 31 m 3 oraz masie własnej 29 000 kg. Wagon może być ciągniony w taborze z maksymalną prędkością 100 km/h. Pierwsze prototypy tego wagonu zostały opracowane w poznańskim biurze OBRPS (obecnie: Instytut Pojazdów Szynowych „Tabor”) w 1975 roku. Wagon Zastal 418V jest konstrukcją czteroosiową, która w toku produkcji ulegała różnorakim modernizacjom i zmianom, często na potrzeby danego użytkownika. Wagony te eksportowano do: Iraku, Syrii, Czechosłowacji i Węgry.

Już w 70-latach, w fabryce Zastal protestowano przeciw złej sytuacji ekonomicznej Polaków w PRL. W 1975 roku, odbyły się pierwsze strajki, w którym załoga żądała przyznania obiecanych dodatków za wysługę lat. W 1976 roku, za odmowę udziału w wiecach potępiających strajki w Radomiu i Ursusie, zwolniono dyscyplinarnie kilku pracowników. We wrześniu 1980 roku, w fabryce utworzono NSZZ Solidarność. W kolejnych tygodniach, do dyrekcji zgłoszono 31 postulatów wewnątrzzakładowych. Do NSZZ Solidarność przystąpiło około 2 500 pracowników firmy Zastal. W 1981 roku, w zakładzie zorganizowano kilka strajków. W dniu 13 grudnia 1981 roku, komunista Wojciech Jaruzelski wprowadził „stan wojenny”. Internowano i aresztowano wielu pracowników firmy Zastal.

Do 1989 roku, firma była największym zakładem przemysłowym w Zielonej Górze i zatrudniała 3 300 pracowników. W fabryce Zastal funkcjonował klub sportowy, który odnosił sukcesy w Polsce i Europie.

W 80-latach XX wieku, w Zastalu próbowano wdrażać do produkcji nowe typy wagonów, kupowano nowy sprzęt, maszyny i montowano nowe urządzenia. Zakład dostosowywał się do nowych potrzeb rynku.

W 1990 roku, wyprodukowano ogółem tylko 2 303 wagonów. Najwięcej wagonów zbudowano w 1980 roku. Było ich łącznie 8 890 egzemplarzy.

Pod koniec 80-lat XX wieku, nastąpiło załamanie się sowieckiego rynku. Ponieważ Polska gospodarka była nastawiona na produkcję maszyn i urządzeń do CCCP, dlatego w Polsce pojawiły się wyraźne odznaki kryzysu. W Zastalu objawiło się to spadkiem zamówień na wagony. Zakład próbowano restrukturyzować. W dniu 15 listopada 1990 roku, została zawiązana spółka pracownicza „Zastal Investment Corporation SA”. W 1992 roku, spółka zmieniła nazwę na Zastal SA i przejęła przedsiębiorstwo państwowe „Zastal”.

W 1992 roku, zakład posiadał niewielkie zamówienia w granicach kilku kilkunastu wagonów. W dodatku, w Braniewie stało 100 wagonów „dumpcar”, które były nie odebrane i nie zapłacone przez rusków. W efekcie, w dniu 23 września 1992 roku, decyzją nr 163 Ministra Przemysłu i Handlu uznano Przedsiębiorstwo Państwowe „Zastal” w Zielonej Górze za zlikwidowane, a w dniu 14 października 1992 roku, Zastal Investment Corporation zmienił nazwę na Zastal S.A.

Do 2000 roku, w Zielonej Górze zbudowano łącznie 200 000 wagonów, z czego 133 000 wagonów przeznaczono na eksport.

W okresie luty – kwiecień 2019 roku, została zorganizowana czasowa wystawa pod tytułem – „Hegemonia Zastalu w Zielonej Górze. Dzieje Zaodrzańskich Zakładów Przemysłu Metalowego”. Wystawa była próbą przybliżenia historii jednego z największych zakładów przemysłu ciężkiego w województwie lubuskim.

W 2020 roku, po raz kolejny odżył temat zagospodarowania 32 hektarów po byłej fabryce Zastal. Po raz kolejny władze miasta przedstawiły studium zagospodarowania terenu.

Opracował Karol Placha Hetman